Zębowice - historia

To właśnie za czasów Bolesława II Opolczyka w dokumentach pojawia się dziedzic z Zębowic (Sambowicz). Był to Stasco (Staszko, Stanisław), który występował obok Franciszka z Łąki, jako świadek dla Bolka z Pruskowa.. Następni znani właściciele Zębowic to Hartwig i Herbert. Poza tym, że byli stanu szlacheckiego nic więcej o nich nie wiadomo. W kolejnym źródle - wykazie rycerzy górnośląskich, którzy zostali włączeni do XIII Wieluńskiej Chorągwi Królestwa Polskiego, po tym jak w dniu 3 i 4 lipca 1410 roku przesłali na ręce wielkiego mistrza krzyżackiego listu z wypowiedzeniem wojny - znalazł się na pierwszym miejscu rycerz z Zębowic - Wernko Szeliha. Również i o tym rycerzu brak jest dalszych informacji. Wiadomo jednak, że obok rycerzy walczyli również chłopi. Byli to strzelcy i pachołkowie.

Za czasów Bolka V w 1447 r. Zębowice stały się parafią. Wybudowano drewniany barokowy kościółek, który przetrwał do naszych czasów i obecnie znajduje się w Gliwicach. Inne źródła podają (kronika Radawia), że kościółek istniał w Zębowicach już w 1305 roku. Był to zapewne poprzednik kościoła z XV wieku.

Z okresu panowania Habsburgów zachowały się wzmianki o Zębowicach w źródłach niemieckich. Wiadomo z nich np., że w 1538 roku Zębowice kupił Bernard z Wysokiej za wiano żony, a świadkiem transakcji był sędzia powiatowy z Olesna i całe rycerstwo opolskie. Synowie Bernarda sprzedali wieś Janowi Spiegelowi za 900 talarów. Ten wkrótce zmarł i spłacił całej należności, a rachunek w wysokości 500 talarów uregulowała wdowa po nim.

W XVII w. Posiadaczami Zębowic byli: od 1615 r. Zornberg, a od 1628 - Jan ze Steblowa. Ten ostatni sprzedał wieś Wacławowi Paczyńskiemu herbu Topór. Właścicielem Łąki był wtedy Adam Paczyński - prokurator powiatowy w Oleśnie. Ojciec Adama i Wacława - Leopold Paczyński pełnił funkcję kanclerza i jego podpis widnieje na jednym z dokumentów kupna w Kadłubie Wolnym. Wacław Paczyński jako właściciel Zębowic w 1657 roku ufundował dla kościoła w Zębowicach renesansową monstrancję ze srebra i pozłacaną (wys. 68 cm), która zachowała się do dzisiaj i jest używana w czasie wielkich uroczystości kościelnych. Dla upamiętnienia tego wydarzenia w herbie gminy Zębowice widnieje owa stylizowana monstrancja oraz herb rodu Paczyńskich - Topór. Od 1671 r. kolejnym właścicielem Zębowic był Jan Blonkowski, a Bogusław Blonkowski otrzymał Knieję i Poczołków. Za ich czasów odbyły się dwie wizytacje biskupa Laurentiusa pierwsza w 1679 i druga w 1688 r. Zachowane protokoły powizytacyjne są ciekawym dokumentem gdyż oprócz spraw kościelnych poruszono w nich wiele innych spraw dotyczących życia wsi. Ze sprawozdania dowiedzieć się można, że np.: kościół był pod opieką Jana Blonkowskiego (luteranina); był zbudowany z drewna, nie konserwowany, pod wezwaniem Najświętszej Panny Wniebowziętej; przy kościele była drewniana zakrystia, cmentarz, dzwonnica z drewna z dwoma dzwonami; księgi kościelne były dobrze prowadzone; ołtarz był z desek, nie konserwowany, zbudowany w stylu barokowym (malowany i pozłacany); w bocznych ołtarzach znajdowały się figury Matki Boskiej i św. Walentego; tabernakulum rzeźbione i malowane. Jedynym zaleceniem powizytacyjnym był zakaz wstępu Żydowi na plac kościelny z napojami alkoholowymi w uroczystość Wniebowzięcia. Proboszczem był wtedy Andreas Clava, który ukończył w Ołomuńcu filozofię i teologię, a święcenia otrzymał we Wrocławiu. W 1671 roku został wyznaczony proboszczem kościoła parafialnego w Zębowicach i filialnego w Radawiu. Był to człowiek wykształcony, pilny i skromny. Mieszkał w drewnianym domu i uprawiał pół łana ziemi. Posiadacz Zębowic nie oddawał dziesięciny, gdyż właściciele wioski odmówili jej składania. Wieśniacy ze wsi parafii składali proboszczowi żyto i owies. Parafię tworzyły wsie: Zębowice, Kadłub Wolny, Poczołków, Osiecko, Prusków i Radawie. Pan Radawia miał oddawać dziesięcinę z pól położonych między drogą radawską, a zębowicką lecz nie czynił tego. Szkołę prowadził Paweł Piska służący kościołowi. Zapłatą nauczyciela były snopki zboża od wieśniaków.

Sprawozdanie z drugiej wizytacji przynosi kolejne informacje. Patronat nad kościołem przejął Bogusław Blonkowski - katolik. Kościół nadal nie był konsekrowany, ozdobiony w części prezbiterialnej, bez ozdób w nawach bocznych. Nie było konfesjonałów, a spowiedzi słuchano na schodach. Przy kościele był cmentarz i drewniana kostnica. Kazania głoszone były po polsku, a posługi religijne miały swój cennik. Sytuacja kościoła katolickiego była trudna gdyż rozpowszechniał się protestantyzm. Proboszcz zmuszony był grzebać ewangelików w podziemiach kościoła. W Zębowicach mieszkali też Żydzi - dzierżawcy karczem w Zębowicach i Zakrzowie. Nauczycielem nadal był Paweł Piska (z zawodu kowal). W szkole uczono prawd wiary, czytania i pisania. Jeden z absolwentów studiował na uniwersytecie w Pradze. Był to Adam Wilik - Ślązak z Zębowic. Ukończył filozofię oraz teologię i został proboszczem w Ligocie Toszeckiej.

Za czasów pruskich Zębowice należały do rejencji opolskiej i landratury oleskiej.

W 1748 roku w Zębowicach było 26 gospodarzy i 13 zagrodników. Płacili oni rocznie ponad 66 talarów podatku gruntowego. W 1853 roku pańszczyznę zamieniono na rentę pieniężną. Pojedyncze akty uwłaszczenia miały miejsce już 10 lat wcześniej, a mieszkańcy Kadłuba Wolnego byli ludźmi wolnymi już od 1605 roku tj. 248 lat wcześniej. Sami wykupili się z pańszczyzny i poddaństwa, co na ówczesne czasy było zjawiskiem bez precedensu, a dzisiaj godnym przypomnienia.

W czasach pruskich właścicielami Zębowic byli kolejno: Ludwik Franciszek Ziemecki, Jerzy Traugutt, Karol Józef Wallhofen (starosta powiatowy). Spadkobiercy Wallhofena sprzedali wieś hrabiemu Wiktorowi Amadeuszowi von Hessen-Rothenburg. Po jego śmierci, w 1834 roku posiadłości odziedziczył książę raciborski - Wiktor Maurycy Hohenlohe. W posiadaniu książąt raciborskich Zębowice pozostały do II wojny światowej.

W połowie XIX wieku wieś liczyła 598 mieszkańców. Był tu pałac z początków XIX wieku, 73 domy, dwór z owczarnią, jedna katolicka szkoła, dwa młyny wodne, browar, gorzelnia, warzelnia potażu dla huty szkła w Kniei na Poliwodzie, wapiennik, dwie książęce kuźnie żelaza sztabowego, młotownia sztab kruszcu i świeżarka w Borowianach.

Do dnia dzisiejszego niektóre części wsi noszą nazwy nawiązujące do pierwszych ośrodków hutniczych. Np. część wsi po prawej stronie drogi do Kadłuba Wolnego nazywana jest Huciska lub Huta, a ta w kierunku Borowian - U Moja na Klepce - gdzie znajdowała się młotownia.

Dalsze informacje pochodzą z 1864 roku. Priest wspomina o 4 stawach, 2 świeżarkach i 2 młynach. Pisze też o rozwarstwieniu wsi (gospodarze, zagrodnicy, chałupnicy). Kolejne informacje podaje Emanuel Halama - nauczyciel katolickiej szkoły w Zębowicach i pisarz gminny. Z kroniki dowiedzieć się można, że domy we wsi kryte były gontami, rozpoczynał działalność tartak, a w 1868 roku oddano do użytku linię kolejową Kluczbork - Fosowskie.

W Zębowicach istniał folwark, który liczył 25352 morgi. Do folwarku należały wsie: Radawie, Prusków, Osiecko, Poczołków, Leśna, Wachów i Turza. Na ten obszar składały się: dwór i zabudowania, ogród, grunty orne, łąki, stawy rybne, grunty wspólne (serwituty), lasy i nieużytki. Dużą rolę odgrywała hodowla owiec, koni, wołów, krów, cieląt i trzody chlewnej.

Na początku XX wieku (1910-1911) we wsi wybudowano nowy kościół, a stary, na którego utrzymanie brakowało pieniędzy sprzedano w 1925 roku do Gliwic, gdzie posadowiony został na cmentarzu i służył jako kaplica cmentarna. Jego zębowickie podziemia z trumnami dziedziców i proboszczów zostały zamurowane i przysypane ziemią.

Przełom XIX i XX wieku to dla Zębowic czas rozwoju ruchu oświatowo-politycznego. Działało wtedy Towarzystwo Czytelni Ludowych, Towarzystwo Gimnastyczne Sokół, koła śpiewacze i chóry. Organizowano pielgrzymki do Częstochowy skąd przywożono książki religijne i historyczne.

Po I wojnie światowej, powstaniach śląskich i plebiscycie ziemia znalazła się w granicach Niemiec, a do Polski została włączona w 1945 roku po zakończeniu II wojny światowej.